Mâniler, Türk Halk Edebiyatı’nın en eski ve en yaygın türlerinden biridir. Genellikle; hecenin yedili vezniyle ve aaba kafiye düzeninde, dörtlükler halinde söylenir. Anlatılmak istenen duygu ya da düşünce daha çok son iki dizede verilir. İçerik bakımından hayli zengindir.
Makedonya Türkleri’nce söylenen mâniler, vezin ve kafiye yönünden çeşitlilik göstermekle birlikte, en çok yedili hece vezni ve aaba kafiye düzeni ile söylenmiştir.
(7 hece) (a) Ormanlarda kestane
(7 hece) (a) Dükiliy tane tane
(7 hece) (b) Eller ne deyse desin
(7 hece) (a) Benim yârim birtane (Üsküp)
dükilmek: dökülmek
Hece sayısının azaldığı ve/veya arttığı örnekler de vardır.
(7 hece) Aglarım yaşlar gider
(6 hece) Dursam yoldaş gider
(7 hece) Vazgeçmem nazli yârdan
(6 hece) Bilsem başım gider (Visoko Malo Köyü / Ustrumiça)
(7 hece) Dağlara çikayim ben
(7 hece) Yollara bakayim ben
(11 hece) Bir gün hasretine dayanamadım
(10 hece) Aylara nice dayanayim ben (Ohri)
(6 hece) Bahçede çiçeksın
(8 hece) Sen benı öldüreceksın
(7 hece) Gece gündüz beklerim
(9 hece) Diver ne zaman geleceksın (Buçim Köyü / Radoviş)
divermek: deyivermek
Kafiye düzeninde de değişiklikler görülmektedir.
(a) Penbe entarim var
(b) Yıkaym buruşmay
(a) Yârimin resimi var
(b) Bakaym konuşmay (Üsküp)
(a) Kara üzüm salkımda
(a) Yârım burda saklama
(b) Ya çikarın yârımi
(b) Ya aldırıyorum aklımi (Köprülü)
(a) Ey gülüm ala beni
(b) Saçımı ba’la benim
(c) Alk içinde gül süle
(a) Kenarda avla beni (Konçe Köyü / Radoviş)
alk: halk; ba’lamak: bağlamak; sülemek: söylemek
(a) Bizim evin önünde
(b) Küçük limon ağacı
(c) Doktorlarda bulunmaz
(b) Kara sevda ilacı (Başıboz Köyü / Valandovo)
(a) Ağaçta ayva sallanır
(a) Yere düşer ballanır
(a) Şindi moda çikmiştır
(a) Kız oğlani yalvarır (Ohri)
şindi: şimdi
Bunların dışında; aaab, abbb, aabc, abbc ve abcc kafiye düzenlerinde de örnekler bulunmaktadır.
Mısra sayısı bakımından, Makedonya’da söylenen mânilerin hemen hemen tamamı dörtlüklerden oluşmuştur. Bu kuralın dışında kalan örneklerin sayısı oldukça azdır.
Üçlük
Daglarda kara üzüm
Seukmi dizim dizim
Yâr geçmiş gürmemişim (Kalkandelen)
gürmek: görmek; seukım: salkım
Beşlik
Baş üstümi yıkadım
Yıkadım buruşmiyor, oy
Yârimin resmi bende
Gülüyor konuşmiyor, oy
Oy filiz, ayrılık günlerimiz, oy (Durlombosu Köyü / Ustrumiça)
Makedonya Türkleri tarafından söylenen mânilerde işlenen motifler çok çeşitlidir. Genelde lirik bir görünüm sergileyen bu mânilerde; başta aşk ve sevda, sevgi ve muhabbet, ayrılık ve gurbet, özleyiş ve hasret ve fedakârlık ve sadâkat olmak üzere türlü nice motifler yer almaktadır.
Aşk ve Sevda üzerine
Aşkımın karasının
Hasretin arasının
Çaresi bulunmadi
Şu gönül yarasının (Gostivar)
İstambol asmasiyim
Türkiya basmasiyim
Doktor astasi deil
Sevdalık astasiyim (Buçim Köyü / Radoviş)
asta: hasta; deil: değil; İstambol: İstanbul; Türkiya: Türkiye
Sevgi ve Muhabbet üzerine
Kışın bülbül üteymi
Çölde iç gül biteymi
Candan sevmek lazımdir
Sevdim demek yeteymi (Üsküp)
iç: hiç
Karanfil ek biber ek
Biber havanda gerek
Ne yapam kuri dili
Muhabet candan gerek (Kalkandelen)
kuri: kuru; muhabet: muhabbet
Ayrılık ve Gurbet üzerine
Altin tas altin tarak
Varamam yolum irak
Evel bir köyde idik
Şimdi yıldızdan irak (Üsküp)
evel: evvel; irak: ırak
Beyaz dut şeker şerbet
Yâr yolun oldi gurbet
Ayri düşen yârindan
Aglar ah çeker elbet (Kalkandelen)
Özleyiş ve Hasret üzerine
İki siya elmaz
Sanki senin güzlerin
Bir gün seni gürmesem
Ne kadar çok üzlerim (Kalkandelen)
elmaz: elmas; gürmek: görmek; güz: göz; siya: siyah; üzlemek: özlemek
Mektüp üstüne pullar
Sevgilim mektüp yollar
Dova edin komşular
Kauşsun asret kullar (Köprülü)
asret: hasret; dova: dua; kauşmak: kavuşmak
Fedakârlık ve Sadâkat üzerine
Tespihimde mercanım
Neren ağrıyor canım
Canımda bir canım var
Yâr uğruna harcarım (Üsküp)
Ev ardında degırmen
Nere gitsam eglenmem
Sana günül vermişım
Başkasına gidemem (Vrapçişte)
günül: gönül
Göç olgusu da bura halkı tarafından yaşanan ve yürek yakan bir gerçek olarak mânilerde yerini almıştır.
Otpus alıp giderler
Kima kalır bu yerler
Açıldi Stambol yoli
Ayrıldi can cigerler (Aşağı Banisa Köyü / Gostivar)
kim(a): kim(e); otpus: otobüs; Stambol: İstanbul
Sular içilmez oldu
Dağlar geçilmez oldu
Gurbetten dönenler
Artık seçilmez oldu (Üsküp)
Sıkça kullanılan bir diğer motif de, dua ve bedduadır. Dualar, arzuların gerçekleşmesi içindir. Beddualar ise; umutlar ve bekleyişler boşa çıktığı zaman, derdi ve kederi hafifletmek içindir.
Dua
Şişem dolu miskiyle
Seni sevdım aşkiyle
Allah seni bana bağışlasın
Cennetteki küşkiyle (Üsküp)
küşk: köşk
Ev ardına zerdali
Yere düşti bir dali
Ya Muhamed ya Ali
Kauştur iki yâri (Köprülü)
kauşturmak: kavuşturmak; Muhamed: Muhammed
Beddua
Ey furtuna furtuna
Al paltoni sırtına
Eger beni almasen
Bekarlıktan kurtulma (İlovaça Köyü / Ustrumiça)
eger: eğer; furtuna: fırtına
O kapi kara kapi
Elınde hancar sapi
Beni yârdan ayıran
Dilensın kapi kapi (Gostivar)
Yer yer; tasavvufa dair izler de görülmektedir. Mânilerde yer alan; sular gibi durulma, aşk ateşinden yanıp kül olma, yanıp dermanı yine yanmakta bulma ve bu hale bile bile tâlip olma, bu halden zevk alıp hoşnut olma gibi ifadeler kendini gösteren başlıca tasavvufî motiflerdir.
Bir güzele vuruldum
Sular gibi duruldum
Bu hasretlik çok fena
Artık bittim yoroldum (Visoko Malo Köyü / Ustrumiça)
yorolmak: yorulmak
Bir goncaydım gül oldum
Bir güle bülbül oldum
Yandım aşk ateşine
Peyvaneydim kül oldum (Toplitsa Köyü / Radoviş)
peyvane: pervane
Dağda olur mu harman
Aşka olur mu ferman
Aşktan yandım kül oldum
Külde bulurum derman (Üsküp)
İndım çiçek ekmeğe
Lale sümbül dikmeğe
Benim gönlüm hoş geldi
Sana hasret çekmeğe (Gostivar)
Çok sınırlı olmakla birlikte; kimi destan ve halk hikaye kahramanlarına da yer verilmiştir.
Zaloğlu Rüstem (Şehnâme; Firdevsi)
İkide birde denersın
Merdivene binersın
Zaglogli Rüstem olsam
Gene beni yenersın (Üsküp)
Leyla ile Mecnun (Arap Halk Hikâyesi)
Suya hasret toprak gibi
Yere düşen yaprak gibi
Ben de yanmışım sevgilim
Mecnun’un Leyla’sı gibi (Üsküp)
Ayrıca; Hıdrellez ve Martifal geleneğinden de söz edilmiştir.
Allı yazma başında
Tam on sekiz yaşında
Mürada ereceğiz
Hıdrellezin başında (Üsküp)
Martufalım tufalım
Kime düşer bu falım
Bahtile dövletile
Ya çikalım bakalım (Ohri)
Makedonya Türkleri’nce söylenen mâniler, şekil ve öz bakımından, bu türün Anadolu’daki örnekleriyle büyük ölçüde benzerlikler göstermektedir. Benzer olan örneklerde, söyleyişte bazı farklılıklar olsa bile, anlatılmak istenen duygu veya düşünce hemen hemen aynıdır. Bunun yanısıra; söyleyişteki farklılıkları çok az olan ya da söyleyişi tamamen aynı olan örnekler de bulunmaktadır.
Alçacik duvar üsti
Mendilim suya düşti
İyildım mendili alim
Al yanak ele düşti (Vasilevo Köyü / Radoviş)
al(mak/im): al(mak/ayım); iyıl(mak/dım): eğil(mek/dim)
Alçacik duvar üsti
Mendilim suya düşti
Eğildim alam diye
Anam aklıma düşti (Anadolu)
Kahve piştigi yerde
Telve daştıgi yerde
Güzel çirkin bakılmaz
Gönül düştügi yerde (Ohri)
daşmak: taşmak
Kahve piştiği yerde
Pişip taştığı yerde
Güzel çirkin aranmaz
Gönül düştüğü yerde (Anadolu)
Altın burmam var benim
Kollarıma dar benim
Şükür olsun Mevla’ya
Aslan yârim var benim (Üsküp - Anadolu)
Makedonya Türkleri arasında mâni söyleme geleneği günümüzde de devam etmektedir. Genelde mecaza kaçan ve üstü kapalı ifadelerin ağır bastığı eski örneklerden farklı olarak, yeni örneklerde, zaman zaman daha yalın ve daha somut bir anlatım tercih edilmektedir.
Limonsun portokalsın
Sözüm burada kalsın
Tito’dan emir geldi
Herkes yârıni alsın (Gostivar)
(Jozip Broz) Tito (1892-1980): Yugoslav devlet ve siyaset adamı
Karanfil verdım sana
Kanın kaynasın bana
Hülya gibi güzel kız
Doğurmaz her bir ana (Kalkandelen)
Hülya (Avşar): Türk sinema ve ses sanatçısı
Zaman zaman kimi şair ve yazarlar tarafından da mâni biçiminde eğitim amaçlı şiirler yazılıp yayınlanmaktadır.
Arpa buğday geç olur
Mayıslar güleç olur
Okulda zayıf isen
Çalışmak ilaç olur (İlhami Emin / Mânili Şiirler - Sevinç Dergisi, Yıl 1971, Sayı 10, s. 19)
KAYNAKÇA
*Hafız, N. (1989). Makedonya Türk Halk Edebiyatı Metinleri. İstanbul: Anadolu Sanat Yayınları.
*Hasan, H. (2007). Makedonya Türklerince Söylenen Mâniler. Ankara: AKDTYK Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
*Yardımcı, M. (Ocak 2005). Batı Trakya Türkleri Halk Edebiyatı ve Türk Dünyası Folkloruna Mukayeseli Bir Bakış. 1. Uluslararası Batı Trakya Türkleri Araştırmaları Kongresi [Bildiri], Münih.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder